|
©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi
|
|
|
|
|
|
Kurban Höyük |
|
|
Çizimler için tıklayın...  |
Fotoğraflar için tıklayın...  |
|
Türü:
|
Höyük |
|
Rakım:
|
418 m |
|
Bölge:
|
Güneydoğu Anadolu |
|
İl:
|
Şanlıurfa |
|
İlçe:
|
Bozova |
|
Köy:
|
Çınarlı |
|
Araştırma Yöntemi:
|
Kazı |
|
Dönem:
|
İlk Son Orta |
|
|
|
  |
|
| Yeri: Atatürk Baraj Gölü suları altında kalmadan önce Urfa İli; Bozova İlçesi'ne bağlı Cümcüme Köyü'nün 2 km kadar batısında; Fırat Nehri'nin güney kıyısında yer almaktaydı. Urfa İli'nin 60 km kadar kuzey-kuzeybatısında; Bozova'dan 15 km uzaklıkta idi. Kodu U 50/7. |
| Konumu ve Çevresel Özellikleri: Kurban Höyük; Fırat'ın güney kıyısında 1.5 km genişliğindeki alçak bir teras üzerine kurulmuştur; güneyi daha yüksek bir terasla çevrelenmiştir. Kurban Höyük'ün ilk yerleşmesinin; üst terasları kesen vadilerden birinin alüvyal deltasının kıyısında; bir kaynak kenarında kurulduğu saptanmıştır. Oldukça alçak; semer biçimli iki tepeden oluşan yerleşmenin güneyindeki höyük; daha yüksek; ova seviyesinden yaklaşık 9-10 m yükseklikte ve yaklaşık 250x180 m boyutlarındadır. Kuzeydeki ise daha alçak; ova seviyesinden 4 m yükseklikte ve 170x120 m boyutlarındadır. Her iki höyük birlikte (doğu-batı yönünde 250; kuzey-güney yönünde ise 300 m) yaklaşık altı hektarlık bir alanı kaplamaktadır. 3.000 metrekaresi kazılmış olan yerleşmede; üç açmada ana toprağa varılmıştır [Algaze 1990c:4-5]. |
| Tarihçe: |
| Araştırma ve Kazı: 1975 yılında Ü. Serdaroğlu'nun Aşağı Fırat Havzası'nda yürüttüğü araştırmalar sırasında saptanmış [Serdaroğlu 1977:120]; daha sonra İstanbul Üniversitesi Prehistorya Anabilim Dalı'ndan M. Özdoğan'ın başkanlığındaki Aşağı Fırat Havzası 1977 Yüzey Araştırmaları sırasında yüzey toplaması yapılmıştır [Özdoğan 1977:171]. 1980-84 yılları arasında ise Chicago Üniversitesi Doğu Bilimleri Enstitüsü'nden L. Marfoe'nun başkanlığında; beş yıl süreyle Atatürk Baraj Gölü altında kalacak yerleşmeleri kurtarma projesi kapsamında kazılmıştır. Kazılan alanın oldukça büyük tutuluşu; birkaç yerde ana toprağa ulaşılması; höyüğün tam bir tabakalanmasını ortaya konması dışında Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde diğer yerleşmelerin tarihlenmesinde anahtar rol oynamasına yol açmıştır [Marfoe 1983a:96-101; Marfoe et al. 1986:48-53; Verhaaren 1997:1068-1069]. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanmış tescilli arkeolojik sit alanları listesinde yer almaktadır. |
| Tabakalanma: Kurban Höyük'te 1980-84 yılları arasında sürdürülen kazıların genel değerlendirmesi sonucunda sekiz ana dönem saptanmıştır. Stratigrafiyi saptamaya yönelik yapılan üç sondajda ise ana toprağa varılmıştır. Buna göre; Kurban Höyük'te kazılan en eski dönem; ana toprak üstüne oturan ve VIII. Dönem olarak adlandırılan Orta-Son Halaf dönemidir. Bununla birlikte bulunan çok az sayıdaki Neolitik Çağ çanak çömlek parçaları; güney höyüğün ortalarında olası bir Neolitik yerleşmeye işaret edebilir; ancak kazılan alanda böyle bir dolgu/tabakaya rastlanmamıştır. Halaf katlarının üzerinde Orta Kalkolitik'e tarihlenen VIII. dönem gelir; çanak çömlek özelliklerine göre Halaf kültürü ile ilişkili ve Mezopotamya'nın kuzey Obeid'i ile çağdaştır. VI. Dönem Son Kalkolitik; V. Dönem Erken İTÇ; IV. Dönem Orta/Son İTÇ; III. Dönem İTÇ/OTÇ Geçiş; II. Dönem 9/10. yüzyıllara tarihlenen Abbasiler; I. Dönem ise 12 ve 13. yüzyıllara tarihlenen Ortaçağ dönemleridir [Marfoe 1983a:96-101; Marfoe et al. 1986:48-53; Algaze 1990c]. I : Ortaçağ II : Erken Abbasi III : İlk Tunç-Orta Tunç geçiş IVA-C : Orta-Geç İlk Tunç Çağı VA-B : Erken İlk Tunç Çağı VIA-B : Son Kalkolitik VII : Orta Kalkolitik VIII : Orta-Son Halaf |
| Buluntular: Mimari: VIII. dönem A Alanı: Kurban Höyük'te kazılan alanlarda saptanan en eski dönem; toplam 1.5 metrelik yerleşme dolgusuna sahip 5 evreli Halaf dönemidir. Güney höyükte ana toprak üzerinde yer alan 1. evre yapı kalıntıları; nehir çakıllarından tek sıra halinde örülmüş temeliyle dörtgen bir yapı ile; hemen güneyindeki 1.50 m çapındaki bir ocak kalıntısından oluşur. 1.90x1.20 m boyutlarındaki yapının doğusunda olası bir kapı açıklığı yer alır. Yapının hemen kuzeyinde ise işlevi bilinmeyen taştan bir başka yapı öğesi bulunur. 2. evre; 1. evre yapılarının hemen batısında kalan; 40 cm genişlikte ve iki sıra taş temelli duvarlarıyla; üst evre çukurlarıyla tahrip olmuş durumda ele geçen dörtgen bir yapıyla temsil edilir. 2x3 m boyutlarındaki yapının sıkıştırılmış toprak bir tabanı ve doğuda bir kapı geçidi vardır. Halaf döneminin en iyi korunagelmiş evresi olan 3. evrede yuvarlak bir yapının (tolos) taş temelleri bulunmuştur. İç çapı 2.6 m; dış çapı ise 4.10 m'dir. Üst yapısı kerpiç tuğladandır; tabanı sıvalıdır. 4. evrede ise kalın bir dolgu ve kimi çukurlar dışında yapı öğelerine rastlanmamıştır. 5. evrenin dörtgen ek odalı yuvarlak yapısı (dromoslu tolos) at nalı biçimindedir; iç çapı yaklaşık 3.20 m boyutlarındadır. Giriş ön odadan değil; olasılıkla kuzeyden; yuvarlak yapının duvarında bırakılan açıklıktandır. İki taş sırası korunagelmiş yapının; taş sıraları arasındaki çamur tabakası; yapının olasılıkla yenilendiğine işaret eder. Bunun hemen batısında bir başka dörtgen planlı yapı yer alır; ancak çoğu kazılmamış alanda kalmıştır [Marfoe-Ingraham 1990:23-28]. Kuzey höyükte (CO1 alanı); Halaf döneminde yerleşilmemiştir. VII. Dönem: Güney höyük Halaf dönemi sonrasında iskan görmemiştir; Orta Kalkolitik; kuzeyde; CO1 alanının 1. evresindeki küllü ve düşük kerpiçli dolgularla bilinir [Marfoe et al. 1986:48-49; Marfoe-Evins 1990:119-120]. VI. Dönem A Alanı: Kurban Höyük'te toplam dolgu kalınlığı 1.5 m'yi bulan VIA ve VIB Son Kalkolitik dönem yerleşmesi güney höyükte doğrudan Halaf evreleri üzerine oturur. Diğer bir deyişle Halaf sonrasında terkedilen güney höyük; tekrardan Son Kalkolitik'te iskan edilmiştir: En eski evre (VIB; 6. evre) içi kül dolu bir ocak ile iki büyük çukurun yer aldığı bir açık alan ile temsil edilir. VIA'nın 7. evre kalıntıları; bir avlu duvarı görünümündeki yassı kireç taşı dizileri ile bunun çevresinde yer alan ve açık alan faaliyetlerine işaret eden çanak çömlek ve çakıl taşı yoğunlukları ile ocak ve taban parçalarından oluşur. 8. evrede ortaya çıkarılan alanın; çaytaşı ve çanak parçalarından oluşan bir taşlı alan; çukurlar; içi muntazam iri taşlarla doldurulmuş görünümde bir çukur ve bir iskelet çukuru ile; 7. evrede olduğu gibi yine açık alan faaliyetleri amacıyla kullanılmış olduğu düşünülmektedir. 9. evre oval biçimli; içi kül dolu bir ocak; bunun kuzeyinde taş temelsiz doğrudan kerpiç tuğlalarla yapılmış; kazıldığı kadarıyla 2.20 m uzunlukta ve 0.60 m genişlikte bir duvar ve bunun kuzeyindeki "L" biçimli bir mekanla bilinmektedir. Mekan duvarları taştandır; çaprazında bir başka duvar kalıntısı yer alır. Son Kalkolitik yerleşmenin son evresinde ise yapı öğeleri bulunamamıştır [Marfoe-Ingraham 1990:23-34]. CO1 Alanında ise Son Kalkolitik (2. evre) döneme ait; çay/çakıltaşı döşeme; dağınık çanak çömlek ve buluntu yoğunlukları ile çukurlar dışında yapılar ve yapı öğeleri bulunamamıştır [Marfoe-Evins 1990:120]. F alanında ise Son Kalkolitik yerleşme için tipik devrik ağızlı kap parçaları dışında hiç bir mimari öğe yoktur. Bununla birlikte çanak çömlekler; iki tepe arasındaki bu alanın; ilk kez Son Kalkolitik'te kullanım alanı içine girdiğini göstermektedir [Marfoe 1990:170;176; Wilkinson 1990:88-93]. Çanak Çömlek: VIII. Dönem Orta-Son Halaf: Taşcık katkılı; boyalı mallar ile saman katkılı mallar bu dönemin belirgin iki grubunu oluşturur. İlk mal grubu altında değerlendirilebilecek Halaf boyalıları; Obeid benzeri boyalılar; basit boyasızlar; kaba mallar alt grupları oluşturur. Saman katkılılar içerisinde açkılı ve açkısız mallar; boyalılar; koyu yüzlü açkılılar alt grupları oluşturmakla birlikte sayıca azdır [Marfoe et al. 1986:54-55; Algaze 1990b: 219-231]. VII. Dönem Orta Kalkolitik: Saman ve taşcık katkılı; özensiz; boyalı mallar ile kaba; saman katkılı; seyrek olarak açkılanmış mallar; VIII. dönem çanak çömleklerinin iki ana mal grubunu oluşturur. Saman katkılılar hamurları ile daralan ağızlı; yüksek boyunlu çömlekler gibi basit biçimler açısından Halaf dönemi kaplarının devamı görünümündedir. Her iki grupta da küçük; büyük; derin; yarı küresel kaseler; sığ tabaklar; kısa boyunlu küresel; uzun dik boyunlu dar ağızlı çömlekler ana biçimlerdir. Çok az sayıda olmakla birlikte koyu yüzlü açkılı mallar da görülür. VII. dönem çanak çömlek özellikleri; Kurban Höyük'te söz konusu dönem ile Halaf arasında kronolojik açıdan büyük bir boşluk bulunmadığını; Kuzey Mezopotamya Obeid kültürleri ile yakın ilişkili olmadığını; daha çok yerel özellikler gösterdiğini ancak ÔYerel Obeid' teriminin ise kültürel ilişkilerden çok kronolojik anlamda kullanılması gereğini göstermiştir [Marfoe et al. 1986:55-56; Algaze 1990b:235-240]. VI. Dönem Son Kalkolitik: Bu dönem çanak çömleği eski evrelerde Amik F saman yüzlüleri/saman katkılı malların egemenliği; geç evrelerde (VIA) ise kum katkılı; yalın; basit mal grupları ile bilinir. Aynı evrede; Uruk yayılımı ile ilişkilendirilen devrik ağızlılar gibi tipik Son Kalkolitik Uruk malları yaygınlaşır. Devrik ağızlıların yanısıra saklı astarlılar; kırmızı astarlılar; kazıma bezekliler gibi gruplar ile ithal oldukları düşünülen Karaz malları sayıca azdır. İlginç olan Son Kalkolitik çanak çömleklerinin; özellikle VIA evresi; çoğunluğunda çark izlerinin gözlemlenmiş olmasıdır. Biçimlerde dört tutamaklı kaplar; emzikliler; ip kesimli konik kaplar; ince boyunlu şişeler Mezopotamya etkisine işaret ederken; her iki evrede değişmeyen kase ve çömleklerle temsil edilen saman katkılı mutfak kaplarıdır [Marfoe et al. 1986:56-57; Algaze 1990b:243-271]. Kil: VIII. dönem dolguları içinde pişmiş topraktan bir kaşık [Yener 1990:404]; Son Kalkolitik'te tablet yapmak üzere hazırlanmış kil yumrular [Marfoe 1984:124]; köpek ya da koyunu temsil eden bir hayvan heykelciği ile iki adet ağırşak kil buluntulardandır. Orta ve Son Kalkolitik'te çanak kırıklarından yapılmış delikli ve deliksiz yuvarlak nesnelerin ağırşak ya da kapak amaçlı; makara benzeri bir buluntunun ise dokuma amaçlı kullanıldığı düşünülmektedir [Yener 1990:399; 401-403]. Yontma Taş: VIII. Dönem: Halaf dönemine ait bulunan 2.100 adet çakmaktaşı parçadan 83'ü alettir. Dilgi üretimiyle ilgili parçalar mevcuttur; baskı yöntemiyle yapılmış bir bıçak ilginçtir; diğer aletler arasında dişliler; çentikliler; kalemler; kompozit aletler ve orak bıçaklar yer alır. 3 evrenin yuvarlak yapısının tabanı üzerinde iki yüzü işlenmiş çakmaktaşı Ôkama' ilginçtir [Marfoe et al. 1986:60; Marfoe-Ingraham 1990:26; Yener 1990:409]. VII. Dönem Orta Kalkolitik: Bu döneme ait küçük buluntu topluluğu içerisinde önem sırasına göre dişliler; çentikliler; yarma işinde kullanılanlar; kalemler; kompozit aletler ve oraklar görülür. Çekirdeklerin yanısıra ele geçen kimi parçalar; dilgi üretiminin çakmaktaşından ve yerel yapım olduğunu göstermektedir [Marfoe et al. 1986:60] VI. Dönem Son Kalkolitik: Yonga; dilgi ve yumrular üzerine yapılan çentikli; delici; kalem gibi aletler daha önceki dönemlerdeki alet tipleriyle benzeşir. Çakmaktaşından Kenani dilgiler Son Kalkolitik'te başlayıp; İlk Tunç'ta da devam eder [Marfoe et al. 1986:60-61; Yener 1990:408] Sürtme Taş: Kurban Höyük'te ele geçen sürtme taş buluntulardan en eskileri Halaf dönemine tarihlenen taş kaplardır. Son Kalkolitik'te taştan ağırşak; topuz başı olarak adlandırılan delikli bir taş nesne ile havanlar; havan elleri; yassı öğütme taşları bulunmuştur [Marfoe et al. 1986:79-80; Yener 1990:408]. Kemik/Boynuz: Halaf ile Son Kalkolitik dönem dolgularında birer adet bız ile Son Kalkolitik'e ait iki adet boncuk; kemik buluntuları oluşturur [Yener 1990:409-410]. Maden: Kurban Höyük maden buluntuları arasında analizi yapılmış ve en eski döneme tarihlenen buluntu; VI A dönemine ait başı kuş biçimli; saf bakırdan bir iğnedir [Marfoe 1983a:101; Marfoe et al. 1986:83; Yener 1990:405]. İnsan Kalıntıları: VIII. Dönem Halaf kültürüne ait iyi korunagelmiş bir iskelet bu döneme ait yuvarlak yapıyla ilişkili olarak ele geçmiştir. 40 yaşlarında ve bir kadına ait olduğu saptanan iskeletin kolları ve bacakları karna çekilmiş pozisyondadır; baş güneydedir; kemik özellikleri; bireyin uzun-kafalı Akdeniz ırkına mensup olduğunu göstermektedir [Alpagut 1986:150-151; 159]. Son Kalkolitik'te ise (VIB) aynı çukur içinde; biri 25-30 yaşlarında bir kadına; diğeri ise 20-22 yaşlarında bir erkeğe ait iki iskelet ortaya çıkarılmıştır [Alpagut 1986:158-159]. Bulunuş pozisyonları bunların adeta buraya atılmış ya da düşmüş olduklarını düşündürmektedir; bununla birlikte yanlarına armağan olarak bırakılan bir kap bu görüşü desteklememektedir. Hayvan Kalıntıları: Halaf'tan VI. Dönem Son Kalkolitik sonuna kadar; hayvan kalıntıları arasındaki ilk sırayı domuz alır. Bunu koyun-keçi ile büyük baş hayvanlar izler [Marfoe et al. 1986:91-92; 121; tablo 8]. Bitki Kalıntıları: Halaf'tan; VI. Dönem sonuna kadar arpa ve buğday türü tahıllar; baklagiller ve otsu bitkiler tüketilmiştir. Meyvelerden üzüm; en erken VI. Dönem'de görülür [Marfoe et al. 1986:88; 120; tablo 7]. Diğer: Halaf ile Son Kalkolitik evrelerde bulunan deniz kabuklarının Akdeniz kökenli oldukları anlaşılmıştır [Reese 1990:410-411]. |
| Kalıntılar: |
| Yorum ve tarihleme: Kurban Höyük'te birkaç Neolitik çanak çömlek parçasına karşılık; kazılmış alanda ortaya çıkarılan en eski dönem Halaf'a tarihlenmektedir. Bu dönem buluntuları Kurban Höyük Halafı'nın ÔHalaf Çekirdek Bölgesi' içinde yer alabileceğini ve Urfa İli'ndeki çağdaşı Çavi Tarlası yerleşmesi ile karşılaştırılabileceğini göstermektedir. Güney höyükteki Halaf yerleşmesinin terk edilmesinden sonra Kurban Höyük'te kısa bir boşluk yaşanmıştır. Bunu daha sonra kuzey höyüğü oluşturacak Orta Kalkolitik dönem yerleşmesi izlemiştir. Söz konusu dönem özellikleri; Kurban Höyük Orta Kalkolitik'inin kronolojik olarak Mezopotamya'nın Kuzey Obeid'i ile çağdaş bir dönemi kapsadığını göstermektedir. Her iki höyüğe de uzanan yerleşme Son Kalkolitik'te gerçekleşir. İlk yerleşme evresinde yerel gelenekler hakimken ve yerleşme daha çok güney höyük çevresinde sınırlıyken; dönemin sonuna doğru; Uruk yayılımının Yukarı Mezopotamya havzasında etkili olmaya başlamasıyla; Kurban Höyük'te de Geç Uruk kültürü öğeleri görülmeye başlar; yerleşme kuzeye genişler; arazi kullanımı yoğunlaşır; uzun mesafe ticareti gündeme gelir [Marfoe 1983a:108; Marfoe et al.1986:54-57; Marfoe-Algaze 1990:421-425]. |
