|
©Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi
|
|
|
|
|
|
Mezraa Teleilat |
|
|
Çizimler için tıklayın...  |
Fotoğraflar için tıklayın...  |
|
Türü:
|
Höyük |
|
Rakım:
|
500 m |
|
Bölge:
|
Güneydoğu Anadolu |
|
İl:
|
Şanlıurfa |
|
İlçe:
|
Birecik |
|
Köy:
|
Mezraa |
|
Araştırma Yöntemi:
|
Kazı |
|
Dönem:
|
Çanak Çömleksiz Çanak Çömlekli |
|
|
|
  |
|
| Yeri: Şanlıurfa il merkezinin kuzeybatısında; Birecik İlçesi'nin 5 km güneyinde; Mezraa Köyü'nün hemen batısında ve kısmen altında yer almaktadır. |
| Konumu ve Çevresel Özellikleri: Fırat Nehri'nin ilk taşım sekisi düzlüğünde yer alan höyük nehrin doğu kıyısında; nehrin menderes yaptığı yere çok yakın bir konumdadır. Yerleşme yerinin batısında eski bir kanal uzanmaktadır. Kuzey-güney doğrultusunda 450 m; doğu-batı doğrultusunda 160 m uzunluğunda olan dar oval biçimli bir höyüktür. Yüksekliği yaklaşık 4 m'dir. Tüm dağılım alanının 7 hektar olduğu söylenmektedir. Tepenin kuzey kısmında yaklaşık 160x160 m'lik bir alan bahçe yapımı uğruna buldozer ile tahrip edilmiştir. Böylelikle bu kısımda 1.5 m yüksekliğinde bir dolgunun izlendiği kesit meydana gelmiştir. Höyük günümüzde kısmen ekilmektedir. |
| Tarihçe: |
| Araştırma ve Kazı: Keban; Karakaya ve Atatürk Barajı'ndan sonra; 1989 yılında yapımı planlanan ve Fırat Nehri üzerindeki Birecik ve Kargamış barajlarının göl suları altında kalacak olan tarihi yerlerin ve anıtların saptanıp belgelenmesi projesi çerçevesinde G. Algaze başkanlığında; R. Breuninger ve J. Knudstad'ın katılımıyla gerçekleştirilen yüzey araştırmasında saptanmıştır. 1998 yılında ODTÜ TAÇDAM koordinatörlüğünde; İstanbul Üniversitesi Prehistorya Anabilim Dalı'nın höyükte gerçekleştirdiği yüzey toplamasının ardından; 1999 yılında aynı Anabilim Dalı'ndan M. Özdoğan başkanlığında kazılmaya başlanmıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanmış tescilli arkeolojik sit alanları listesinde yer almaktadır. |
| Tabakalanma: 2001 yılı çalışmaları sonucunda Mezraa Teleilat'daki kültürel süreç şöyle belirlenmiştir: 1A Kültür Katı-Akhaemenid/Pers Dönemi; 1B Yeni Assur Yapı Katı; 1C Erken Demir Çağı; 2A Kültür Katı-Son Neolitik Çağ; 2B Kültür Katı-Orta Neolitik Çağ; 2C Kültür Katı-İlk Neolitik Çağ; 3 Çanak Çömlekli-Çanak Çömleksiz Neolitik Geçiş Dönemi [Karul et al. 2003:165;166]. |
| Buluntular: Mimari:Çanak Çömlekli Neolitik Dönem mimarisi yüksek taş temelli; dörtgen planlı; kerpiç duvarlı düzenli yapılardan oluşmaktadır. Bu yapılardan hücre planlı bir yapıda dış duvar taşlarının dizilişinden ahşap hatılların kullanılmış olduğu düşünülmektedir. Bunun yanısıra 6x3 m boyutlarında güney ve batıdan yaklaşık 1.5 m genişliğindeki koridorla çevrelenmiş bir mekan bulunmuştur. Bu yapıların altında yanıklı bir dolgu ve bu dolguda üç yapı saptanmıştır[Karul et al. 2002:109]. Doğu-batı yönünde 14 m; kuzey-güney yönünde 6 m uzunluğunda; birbirine bitişik dikdörtgen biçimli ince uzun odalar ve kare planlı daha küçük odalardan oluşan bir yapı ortaya çıkarılmıştır. Yapının kuzeyine doğru hafif söbemsi planlı; olasılıkla kubbeli bir fırın bulunmaktadır. Bu yapının temellerinde farklı boyutlardaki taşların kullanıldığı saptanmıştır. Bu yapının bir benzerine diğer bir açmada da rastlanmıştır. Onun güneyinde ise 2x2 m boyutlarında; dörtgen planlı ve taş temelli ve sözü edilen yapının deposu olabileceği düşünülen yapıya ait kalıntılar ortaya çıkarılmıştır. Çanak Çömlekli ve Çanak Çömleksiz Neolitik Geçiş evresinde kazıldığı kadarıyla dört yapı katıyla temsil edilmektedir. Ahşap direklerle desteklenmiş ince duvarlı; bazıları söbemsi küçük dörtgen mekanlar; fırın; işlik ve özenle sıvanmış çukurlar bulunmuştur. Çukurların içi ve üzerleri tamamen dere taşlarıyla doldurulmuştur ve ısı ile ilgili bir işlevleri olduğu düşünülmektedir. Bu evreye ait dolgu toprağının yoğun olarak kurşuni renkli kilden oluşması yapı malzemesinin ağırlıklı olarak ahşap olduğunu göstermiştir. Çukurların etrafında yassı taşlardan yapılmış platformlar bulunmaktadır [Karul et al. 2003:161-167]. Çanak Çömleksiz Neolitik Döneme ait yanmış büyük bir duvar bulunmuştur. Çanak Çömlek:Çanak Çömlekli Son Neolitik Dönem malları kırmızı boya bezemeli; sıvaştırılmış kırmızı astarlı; ağız kenarı kırmızı astarlı; impresso/tarak-baskı bezekli; yalın saman katkılı olarak gruplara ayrılmaktadır. Bu dönemde S kıvrımlı; omurgalı kaseler ve küresel gövdeli çömlekler görülmektedir. İlk iki grubu oluşturan kırmızı boya bezemeli ve sıvaştırılmış kırmızı astarlı mallarda kapların yüzeyi ve açık ağızlı türlerde iç kısmı kalın kırmızı astar ile kaplıdır. Krem astar üzerine kırmızı; kırmızı üzerine krem boya bezemede nadir olarak görülür. Motifler genellikle kırık çizgi; içi dolu ya da taralı üçgenler gibi geometrik bezeklerden oluşmaktadır. Koyu renkli açkılı parçalar Yakın Doğu'nun Koyu Yüzlü Açkılı mallarına benzerlik gösterir. Bu mal grubunun görüldüğü dönemde Hassuna kültüründe görülen husking tray ve çizi bezekli parçalar da görülmektedir. Üçüncü grubu oluşturan mallar ağız kenarı kırmızı astarlı kaplardır. Bazılarının gövdelerinde baskı ve çizi bezeme görülür. Bu mal grubu baskı bezemeli ve kırmızı astarlı mallar arasında bir geçiş niteliğindedir.Diğer grubu oluşturan baskı bezekli mallarda çoğunluğu çok dişli tarak türü bir aletin bastırılması ya da kap üzerinde gezdirilmesi ile yapılmış bezekler oluşturur. Baskı ile yapılmış kırık çizgi; dörtgen; üçgen gibi impresso örnekleri de görülmektedir. Son grup; kabaca şekillendirilmiş dar ağızlı; düşük karınlı kirli sarımsı ya da pembemsi beyaz mallardır. Ender olarak kaba ve kalın tutamaklar görülür. Bezeme olarak ağzın alt kısmında çıkıntı yapan şerit ya da kabartmalara rastlanır [Karul-Ayhan-Özdoğan 2001:140-143]. Çanak Çömlekli İlk Neolitik Dönem çanak çömleği; çok kaba; yüzeyleri açkısız açık renkli mallardır. Çanak Çömlekli ve Çanak Çömleksiz Neolitik Geçiş Dönemi'nde ise parlak açkılı; kahverengi mallar görülmektedir [Karul et al. 2002:111]. Yontma Taş: Endüstrinin tüme yakını çakmaktaşıdır. Çok az sayıda obsidiyen bulunmuştur. Çakmaktaşı buluntular yonga üretimine dayalı bir teknolojiye işaret etmektedir. Çok az sayıda olan dilgi ve dilgicikler genelde tek vurma düzlemlidir. Tipolojik olarak bakıldığında okucu; delici ve kenar parlaklıklı aletler dilgi; kazıyıcı; çentikli; dişli gibi olan aletler ise yonga üzerine yapılmıştır. Obsidiyen yerleşmeye hazır öncül parçalar olarak gelmiştir. Kenar aşınımlı parçalar ve kütleştirilmiş parçalar bu hammaddeden en fazla görülen aletlerdir. Kazıyıcı; düzeltili parça; çentikli aletler dışında bir kaç örnekle delici ve sırtlı aletler de mevcuttur [Coşkunsu 2001:133-174; 2002:143-157]. İnsan kalıntıları: İri taşlar ile çevrili bir alanda iki çocuk iskeleti bulunmuştur. Üstteki güney-kuzey; alttaki ise tam ters yönde; büzülmüş üst üste yatırılmıştır. Avlu türü açık bir alanda bulunan bu iskeletlerin çevresinde dağınık bir biçimde boncuklar bulunmuştur. Bu iki iskelet hiçbir yapı ile ilişkilendirilememiştir[Karul et al. 2002:110]. Hayvan Kalıntıları: 2002 yılında elde edilen bilgiler doğrultusunda, evcilleştirilebilir olan koyun, keçi, sığır ve domuz yerleşmede en sık rastlanılan hayvan türlerini oluşturmaktadır [Özdoğan et al. (Gülçin Bertram) 2011: 99]. |
| Kalıntılar: |
| Yorum ve tarihleme: Eldeki ilk sonuçlar Çanak Çömleksiz Dönem'in; farklı kültüre sahip bir topluluk tarafından kesintiye uğratıldığını; bir süre bu ara kültürün varlığını sürdürdüğünü; daha sonra da eski geleneğin yeniden yerleşmeye hakim olduğunu göstermektedir [Karul et al. 2002:114]. İlk olarak Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'da kullanıdığı belirlenen çevre duvarı; Yakın Doğu için bilinen beşinci örnektir ve devam eden kazılarla savunma için mi yoksa; selden korunmak için mi yapıldığı anlaşılacaktır. Çevre duvarının önündeki hendek dolgusu Jericho'dan sonra bilinen ikinci örnektir [Özdoğan et al. 2004:241]. Yerleşmenin Çanak Çömleksiz Neolitik'ten Çanak Çömlekli Neolitik'e geçiş ve Hassuna-Halaf kültürlerinin gelişim sürecini Yakındoğu'da en iyi yansıtan merkez durumuna geldiği önerilmektedir [Karul et al. 2003:167]. Çanak Çömlekli Neolitik Çağ mimari kalıntılarında plan tipleri ve mekan kullanımlarının evreler arasında büyük farklılıklar göstermesi; ayrıntılı bir değerlendirme yapılması sonucunda; o dönem toplumunu anlamak açısından ilginç sonuçlar verecek nitelikte bir özelliktir [Özdoğan et al. 2004:240]. |
